مشخصات کتاب: اندیشه سیاسی در عصر میانه اسلامی

موضوع این کتاب بیان تاریخ و سیر تحول اندیشه‌های سیاسی دوران میانه‌ي اسلامی است. در این اثر، تاریخ اسلام را از آغاز تاکنون به سه دوره مشخص: 1. صدر اسلام (از ظهور اسلام تا پایان غیبت صغرای امام عصر(عج) = دوره حضور معصوم)، 2. عصر میانه (از آغاز غیبت کبری تا دوران نوگرایی اسلامی) و 3. عصر نوگرایی اسلامی (مواجهه جهان اسلام با غرب و تلاش در راستای رهایی، شکوفایی و تحول) تقسیم شده است. دوران مورد بحث، یعنی دوران میانه، دوره‌اي است بسيار طولاني‌، حساس و سرنوشت ساز در تاريخ اسلام و ایران. دورانی که کم و بیش از اوج فرهنگی و علمی تمدن اسلامی آغاز می‌گردد و تا مواجهه با غرب جدید (مدرنیته) و عقب‌ماندگی علمی، صنعتی، اقتصادی و سیاسی و بروز افتراق و تجزیه سیاسی و آغاز بيداري و شكوفايي در دوران جدید ادامه می‌یابد.
سده‌های آغازین این دوران در ادامه صدر اسلام (ظهور اسلام تا آغاز غیبت کبراي امام عصر(عج) (941-622م=13ه.ق-329) دوران «گذشته‌ي پرافتخار» مسلمانان است. دوران زماني مورد بحث از پایان دوران صدر اسلام، یعنی غيبت كبراي امام عصر(عج) و بحران‌های غیبت و خلافت و طلوع مکتب اشعری‌گری و پيدايش فلسفه و فلسفه سیاسی در اسلام به دست معلم دوم ابونصر فارابي آغاز مي‌گردد و تا مواجهه‌ي جهان اسلام با غرب و حرکت‌های اصلاحی جدید در جهان اسلام و مشرق زمین یا نوگرایی اسلامی و به تعبیر حمید عنایت «مدرنیسم اسلامی» به رهبری بزرگانی چون سيد جمالالدين اسدآبادي ادامه مييابد. بنابراين تاريخ تقريبي اين دوران از دهه‌ي سوم قرن چهارم هجري آغاز می‌گردد و تا دهه‌ي دوم قرن چهاردهم هجري یعنی اوان قرن دهم تا پایان قرن نوزدهم میلادی يعني حدود ده قرن ادامه می‌یابد.

از مهم‌ترين ويژگي‌هاي اين دوران اين است كه در حوزه فرهنگ و معارف، عصر شكوفايي تمدن اسلامي آغازگر آن است، اما پایانش را دوره ضعف مسلمانان در برابر دستاوردهای علمی تمدن غرب و عقب‌ماندگي آنها از پيشرفت‌هاي علمي غربيان می‌سازد. به‌علاوه اين دوران از سويي با غيبت دوازدهمین امام معصوم- بر اساس نگرش شيعيان- آغاز ميشود و «بحران غيبت» امام معصوم(ع) و فقدان او در جامعه اسلامي و بحران نظام سیاسی از مهم‌ترين نقاط حساس و مسائل اساسي اين عصر تلقي ميگردد.

همچنين از ويژگي‌هاي بارز اين دوران «بحران خلافت»- در نگرش اهل سنت- است، البته پس از اضمحلال خلافت عباسي، با گذشت زماني طولاني مجدداً تركان در آسياي صغير مبادرت به احياي اندیشه‌ي خلافت، تحت عنوان «خلافت عثماني» ميكنند. اما اين خلافت نيز سرانجام در دوران جديد با بحراني اساسي مواجه ميشود به گونه‌اي كه ديگر جوابگوي هيچ يك از مسائل مسلمانان نبود و در برابر تجددگرايي جديد از پاي درآمد و نظامي لائيك به رهبری آتاتورک جايگزين آن گرديد و لذا نگرش اهل سنت با بحران‌های عدیده‌ای به‌ویژه در عرصه سیاست مواجه شد.

در این اثر تاريخ اسلام و تمدن اسلامي از ظهور اسلام تاكنون به سه دوره كلي به شرح زير تقسيم‌بندي شده:

1. دوره‌ي صدر اسلام (از ظهور اسلام تا پايان غيبت صغري)؛

2. دوره‌ي ميانه‌ اسلامي (از آغاز غیبت كبري تا دوره‌ي معاصر و عصر بيداري اسلامي)؛

3. دوره‌ي معاصر (مواجهه با غرب و بيداري اسلامي).

در اين اثر انديشه‌هاي سياسي دوران ميانه نيز از آغاز غيبت كبري تا دوره‌ي معاصر (مواجهه با غرب و بيداري‌ اسلامي) مورد بررسي قرار مي‌گيرد. آخرين انديشمند اين دوره سيد جمال‌الدين اسدآبادي است كه به نوعي سلسله جنبان و سرآغاز بيداري اسلامي و دوران معاصر نيز محسوب مي‌گردد. لذا با توجه به اينكه آغاز دوران پايان غيبت صغري و شروع غيبت‌كبري – مبناي تاريخي– قرارگرفته پايان دوران نيز انقلاب مشروطه- به عنوان مبنایي تاريخي و در عين حال واقعه‌اي متمايزكننده - به حساب آمده است.

سازماندهی مطالب و مندرجات کتاب نیز به اجمال به شرح زیر است:

پیشگفتار، دیباچه کتاب، پنج بخش، مؤخره، نتیجه‌گیری و کتابنامه. در مقدمه طرح پژوهشی آمده است. بخش‌های پنجگانه نیز به ترتیب شامل کلیات (مباحث نظری)، کلام سیاسی، فلسفه سیاسی، فقه سیاسی، اندرزنامه‌نویسی سیاسی، و ادب و عرفان سیاسی می‌باشد. مؤخره نیز شامل دیدگاه‌های ابن خلدون و سيد‌جمال‌الدين‌اسدآبادي است. در پایان كتاب نيز یک نتیجه‌گیری کوتاه و پس از آن کتابنامه (منابع و مآخذ کتاب) آمده است.