مشخصات کتاب: تجدد‌گرایی و اصلاح‌طلبی دینی(از جنبش‌های آغازین تا انقلاب اسلامی)

مباحثي كه در اين پژوهش مورد بررسي قرار گرفته است، گزارشي است تاريخ‌نگارانه از سير انديشه اصلاح‌طلبي و نوگرايي ديني در ايران اسلامي با تأكيد بر قرون سيزدهم و چهاردهم هجري. گزارشي كه بيش از آنكه متوجه رويدادهاي تاريخي باشد، معطوف به سير تكامل تفكر اصلاح‌طلبي و نوگرايي ديني است.
اين سير انديشه اصلاح‌گرانه از ميانه قرن سيزدهم و با ورود مظاهر پيشرفت و ترقي تمدن غرب به جهان اسلام و به‌ويژه ايران و آشنايي فرهيختگان ايراني با اصول اساسي تمدن غربي و شناخت مفهوم استبداد، استعمار، عقب‌ماندگي، زوال و انحطاط و آگاهي بر زيان‌هاي تاريخي آنها، به مرحله تازه‌­اي گام نهاد. در اين مرحله، مصلحان ديني در نگاهي مقايسه‌اي با اروپاي پيشرفته، بيش از پيش به وضع أسف‌­انگيز مسلمانان و به‌ويژه ايرانيان پي بردند و انديشه اصلاح‌گري ديني مصمم‌تر از گذشته بر بازگشت به تعاليم اوليه و ناب اسلامي و سازگاري آن با پيشرفت فناوري، صنعت، علم و دانش تأكيد ورزيد. بر اين اساس، آنچه به صورت مشخص اين مرحله را از گذشته متمايز مي‌سازد، مفهوم «مدرنيته» و آشنايي ايرانيان با آن است.

در مواجهه با مدرنيته، در جوامع اسلامي و ايران سه واکنش متمايز را مي‌توان از هم تشخيص داد: تجددخواهي، سنت‌گرايي و اصلاح‌طلبي. به‌عبارت‌دقيق‌تر، پذيرش مدرنيته و ارزش‌ها و نهادهاي غربي و سازگاري با آن، نفي مدرنيته و استمرار بخشيدن به جرياني از انزوا يا مقاومت در برابر آن، و مدرن شدن در عين حفظ ارزش‌ها و نهادهاي بومي و اسلامي به شكل گزينش عناصر مدرن و نقد توأمان نسبت به مدرنيته و سنت. با اين وصف، در يك صورت‌بندي ساده مي‌توان گفت آن فعاليت نظري كه تلاش مي‌كند در وضعيت مدرن، همچنان دين را در صحنه نگاه دارد و به بياني دقيق‌تر، تلاش مي‌كند سنت ديني را با وجوه سازنده، مترقيانه و مفيد مدرنيته سازگار نمايد، اصلاح‌طلبي ديني ناميده مي‌شود. در اصلاح‌طلبي ديني آنچه مبنا و بنياد اصلي را تشكيل مي‌دهد،‌ نقد مصلحان ديني از سنت و مدرنيته است. به‌عبارت‌ديگر، از منظري هستي‌شناسانه مي‌توان گفت كه اصلاح‌طلبي ديني از يك هستي حائل ميان سنت و مدرنيته حكايت مي‌كند.

بدين‌سان، اين پژوهش، به‌طورعمده معطوف به بيان و بررسي اين فعاليت نظري مرتبط با انديشه اصلاح‌طلبانه است. البته لازم به ذکر است اثر پيش رو به‌عنوان يک متن درسي براي دانشجويان رشته تاريخ انقلاب اسلامي در نظر گرفته شده و اهتمام نويسندگان نيز حفظ ماهيت آموزشي محتواي کتاب بوده و همچنين ارائه چشم‌اندازي کلي از سير تاريخي تفکر اصلاح‌طلبي مدنظر بوده است. ازاين‌رو، از طرح مباحث دشوار و پيچيده پيرامون مفاهيمي نظير مدرنيته و تجددخواهي و نيز پرداختن مبسوط و گسترده به آراي اصلاح‌طلبانه انديشمندان اصلاح‌طلب پرهيز شده تا ماهيت درسي و آموزشي آن تحت‌الشعاع قرار نگيرد.